1915 Ο πρώτος Διωγμός - 1922 Ο Ξεριζωμός

Με την εκστρατεία των Συμμάχων στα Στενά (Δαρδανέλια) δίδεται εντολή απο τις Τουρκικές αρχές, μετακίνησης των Χριστιανών και ιδιαίτερα των Ελλήνων και των Αρμενίων από τις περιοχές που συνόρευαν με τις πολεμικές ζώνες και η "μεταφορά" τους στο εσωτερικό της Τουρκίας. Αυτή η "μεταφορά" ή "μετακίνηση" πήρε την μορφή εθνοκάθαρσης, καθώς με διαταγές της ανώτερης Τουρκικής Στρατιωτικής Διοίκησης προτρέπονται οι στρατιώτες σε κάθε είδους ενέργειες με σκοπό την εξόντωση των μετακινουμένων.

Τήν Τρίτη, 2 Ιουνίου 1915 οι κάτοικοι της Κούταλης, με την κατηγορία ότι τροφοδοτούσαν τα συμμαχικά υποβρύχια, διετάσσοντο να εγκαταλείψουν εντός έξι ωρών τα πάτρια εδάφη. Μέσα σε λίγες ώρες μεταφλέρθηκαν στην Πάνορμο και απο εκεί στον τόπο εξορίας τους που ήταν κυρίως το Μιχαλήτσι. Οι άντρες της περιοχής οδηγήθηκαν σε άλλες πριοχές (Μαγνησία, Αφιόν Καραχισάρ) προκειμένου να χρησιμοποιηθούν σαν εργατικό δυναμικό στον Τουρκικό Στρατό για τις μεταφορές εφοδίων και υλικών. Σε καμμία περίπτωση δεν τους κατέττασαν στον Τουρκικό Στρατό, παρά το γεγονός ότι ήταν και αυτοί Οθωμανοί υπήκοοι.

Ο πρώτος διωγμός του 1915 (με τις οδηγίες του γνωστού Λήμαν φον Σάντερς) ελλάτωσε τον πληθυσμό της Κούταλης κατά το 1/3. Τον βαρύ φόρο τον πλήρωσαν οι μεγάλες και οι πολύ μικρές ηλικίες. Στην επιστροφή τους γύρω στο 1918 αντίκρυσαν λεηλατημένα και καμμένα τα πάντα. Οι σιταποθήκες και οι αποθήκες των παστών άδειες. Τα «νοικοκυριά» του κάθε σπιτιού εξαφανισμένα. Τα καταστήματα λεηλατημένα. Πάνω απο 200 σπίτια κατεστραμμένα για να γίνουν οι πόρτες τα παράθυρα και όλα τα ξύλα τους προσάναμα στις φωτιές των Τούρκων στρατιωτών που είχαν εγκατασταθεί στην Κούταλη και είχαν μετατρέψει Σχολεία και αποθήκες σε νοσοκομεία. Με τον φόβο του θανάτου πάνω απο κάθε οικογένεια, ξεκίνησαν πάλι να χτίζουν, να δουλεύουν, να ταξιδεύουν, ελπίζοντας πως τα δεινά είχαν τελειώσει. Και μέσα σε ένα χρόνο είχαν ξαναφτειάξει την Κούταλη Η νικηφόρα προέλαση του Ελληνικού στρατού αναπτέρωσε ελπίδες, Όμως το όνειρο δεν κράτησε πολύ.

Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922 οι εναπομείναντες Κουταλιανοί, αυτή την φορά με την προστασία του Ελληνικού Ναυτικού, πήραν την εντολή να εγκαταλείψουν για πάντα την Κούταλη. Είχαν απομείνει κοντά στα χίλια άτομα. Το ατμόπλοιο «Πατρίς» μάζευε τον Ελληνισμό του Μαρμαρά και της Κυζίκου για να τον μεταφέρει στην Ελλάδα. Οι Κουταλιανοί, με τα καϊκια και τα διάφορα πλεούμενά τους, πέρασαν τα Στενά και εγκαταστάθηκαν στην Λήμνο, στην κοινότητα του Πεσπεράγου, η οποία μετονομάστηκε σε Νέα Κούταλη. Εκεί εγκαταστάθηκαν γύρω στα τριακόσια πενήντα άτομα. Οι περισσότεροι σκορπίστηκαν σε άλλες πόλεις της Ελλάδος (κυρίως στην Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά) και άλλοι μετανάστευσαν στην Αμερική, στον Καναδά, στην Αφρική και στην Αυστραλία. Στην Αμερική υπήρχαν ήδη εγκατεστημένοι Κουταλιανοί απο τον πρώτο διωγμό του 1914 οι οποίοι είχαν αναπτύξει αξιόλογη πολιτιστική δραστηριότητα με συλλόγους από το 1916.

Σήμερα, διεσπαρμένοι σε όλο τον κόσμο, οι Κουταλιανοί ζουν και αναπτύσσονται έχοντας πάντοτε την συνείδηση της καταγωγής τους και της ιστορίας τους.

Διάσημοι Κουταλιανοί υπήρξαν, κατά τα τέλη του 16ου αρχάς 17ου αιώνα οι ηγεμόνες της Μολδαβίας Κωνσταντίνος και Δημήτριος Κανδεμίρ (1673-1723), στον 17ο αιώνα και τις αρχές του 18ου ο Πατριάρχης Άνθιμος (1777-1877) , ο Παναγής Κουταλιανός (1847-1916) - γνωστός για την ηράκλεια δύναμή του - και στα νεώτερα χρόνια, ο γλωσσολογος και λόγιος Φώτιος Φωτιάδης (1849-1936), ο λογοτέχνης Δημήτρης Οικονομίδης, και ο Κλεόβουλος Κλώνης, σκηνογράφος του Εθνικού Θεάτρου και ιδρυτής του λογοτεχνικού περιοδικού «Διανόησης»